— Якім высакародным мусіць быць гэты горад, — сказаў ён, — калі ўжо чатырыста гадоў запар мы спрабуем яго даканаць, але марна. Горад быў на мяжы катастрофы. Эпідэмія халеры, чые першыя ахвяры зваліліся, нібы збітыя бліскавіцай, проста ў лужыны рынку, за адзінаццаць дзён забрала столькі людскіх жыццяў, як ніколі ў гісторыі горада. Да пачатку навалы слынных нябожчыкаў хавалі пад плітамі касцёлаў, побач з суворымі арцыбіскупамі і чальцамі капітула, а меней заможных — на падворках кляштараў. Галота трапляла на каланіяльныя могілкі — гэта быў прыгорак на сямі вятрах, аддзелены ад горада каналам з мёртвай вадою, цераз які перакінулі патынкаваны мост з шыльдай, на якой, на загад нейкага алькальда, быў выбіты прарочы надпіс: «Lasciate ogni speranza, voi ch’entrate»[13]. За першыя два тыдні халеры могілкі былі перапоўненыя, не засталося ніводнага вольнага месца і ў касцёлах, хоць рэшткі шмат якіх невядомых герояў перавялі на агульнаграмадзянскае пахаванне. У кафедральным саборы не было чым дыхаць з-за выпарэнняў ад кепска запячатаных склепаў, і дзверы адчыніліся для вернікаў толькі праз тры гады, пад той час, калі Фэрміна Даса ўпершыню ўбачыла Флярэнтына Арысу пасля каляднай імшы. Падворак кляштара Святой Клары быў таксама перапоўнены магіламі ажно да таполевае алеі, і праз тры тыдні эпідэміі пад могілкі давялося выкарыстаць гарод, што быў удвая большы. Там выкапалі глыбокія яміны, каб хаваць на трох узроўнях, наспех ды без трунаў, але ўрэшце адмовіліся ад гэтага, бо зямля сталася, як губка, — варта было зрабіць па ёй хоць крок, як з зямлі плюхала страшэнна смуродная крываўка. Тады вырашылі працягваць пахаванні ў Ля-Мана-дэ-Д’ёс — маёнтку для адкорму быдла за адну лігу[14] ад горада, які пазней асвяцілі як гарадскія могілкі.
Як толькі абвясцілі пра эпідэмію халеры і выдалі адпаведны ўказ, гармата ў замку пачала страляць кожныя пятнаццаць хвілін удзень і ўначы, дзеля народнае веры ў тое, што порах ачышчае паветра. Халера была больш жорсткай да мурынскага насельніцтва, шматлікага і найбяднейшага, але, наагул, не вызначала ахвяры ні паводле колеру скуры, ні паводле грамадскага становішча. Яна знікла раптоўна, як і з’явілася, і людзі ніколі не дазналіся пра колькасць ахвяраў, не таму, што нельга было падлічыць, рэч у іншым: адна з самых распаўсюджаных рысаў нашага характару палягае ў тым, каб саромецца ўласнай бяды.
Доктар Марка Аўрэліё Урбіна, Хувэналеў бацька, стаўся народным героем тых трагічных дзён, а таксама іх самай значнай ахвярай. Афіцыйным распараджэннем яму даручылі прадумаць санітарную стратэгію і кіраваць яе ажыццяўленнем, але з уласнай ініцыятывы ён пачаў умешвацца ва ўсе справы сацыяльнага характару, і ў найкрытычнейшыя моманты эпідэміі халеры нібыта не было аніякай улады, апрача ягонай. Шмат гадоў пазней, праглядаючы хроніку тых дзён, доктар Хувэналь Урбіна зразумеў, што бацькавыя метады былі, хутчэй, міласэрнымі, чым навуковымі, і шмат у чым супярэчылі логіцы, так што ў вялікай ступені спрыялі ненажэрнай халеры. Ён адчуў спагаду, уласцівую дзецям, паступова ператвораным самім жыццём у бацькоў сваіх бацькоў, і ўпершыню пашкадаваў, што не раздзяліў з бацькам самоту ягоных памылак. Аднак ён прызнаў яго заслугі: стараннасць, самаахвярнасць і, перадусім, асабістую мужнасць, за якія яго ганаравалі як след, калі ад горада адышла навала, — бо шанавалі яго імя, і яно справядліва стала побач з імёнамі герояў іншых, менш шляхетных войнаў.
Ён не дажыў да дня славы. Знайшоўшы ў сябе незваротныя адзнакі, сумна вядомыя па іншых хворых, ён не прыняў бессэнсоўнага бою, а зачыніўся ад свету, каб нікога не заразіць, у службовым пакоі шпіталя Міласэрнасці, глухі да галасоў сваіх калег і да маленняў сваякоў, чужы да жаху іншых хворых, што паміралі ў маруднай агоніі на падлозе перапоўненага калідора; ён напісаў жонцы і дзецям ліст, поўны любові і ўдзячнасці за існаванне, і ліст паказаў, як апантана ён любіў жыццё. Гэта было развітанне на дваццаці вырваных аднекуль старонках, дзе змены почырку давалі мажлівасць меркаваць, як прагрэсавала хвароба; не трэба было ведаць яго, каб здагадацца: ён ставіў свой подпіс на апошнім уздыху. Згодна з ягоным тастаментам, яго попельнага колеру цела пахавалі ў агульнай магіле, і ніхто з тых, хто любіў доктара, не пабачыў яго.
Доктар Хувэналь Урбіна атрымаў тэлеграму праз тры дні ў Парыжы, падчас сяброўскай вячэры, і ўзняў шампанскае за бацьку: «Гэта быў добры чалавек». Пазней ён вінаваціў сябе за тое, што стрымліваў сябе, каб не заплакаць. Праз тры тыдні Хувэналь Урбіна атрымаў копію перадсмяротнага ліста і нарэшце цалкам усвядоміў, што бацькі няма. Раптоўна перад ім паўстаў глыбінны вобраз чалавека, якога ён спазнаў раней за ўсіх. Ён выхаваў яго і даў яму адукацыю, жыў і любіўся з ягонай маці трыццаць два гады, але ніколі да гэтага ліста не адкрыў, кім быў насамрэч. І толькі таму, што яму замінала чыстая і незвычайная сарамлівасць. Датуль Хувэналь Урбіна і ягоная сям’я ўспрымалі смерць як няшчасце, якое здаралася з іншымі, з бацькамі іншых, з братамі і мужамі чужых людзей, але не сваімі. Гэта былі людзі, чыё жыццё працякала павольна, ніхто не бачыў іх старымі, хворымі альбо ўжо нябожчыкамі, яны неяк знікалі паступова, кожны ў свой тэрмін, ставаліся ўспамінамі, падобнымі на туман іншай эпохі, пакуль іх не праглынала забыццё. Бацькаў перадсмяротны ліст куды болей, чым тэлеграма з сумнаю навіной, надаў яму ўпэўненасці ў смяротнасці чалавека. Аднак вельмі стары ўспамін, калі яму было, напэўна, гадоў дзевяць альбо найбольш адзінаццаць, быў, у пэўным сэнсе, першай весткай пра смерць і быў звязаны з бацькам. Яны ўдвох сядзелі ў хатнім кабінеце дажджлівым днём, сын маляваў каляровымі крэйдамі на плітах падлогі жаўрукоў і сланечнікі, а бацька чытаў каля акна ў расшпіленай камізэльцы, з гумкамі, што перапярэзвалі рукавы ягонай кашулі. Раптам ён перапыніў чытанне, каб пачасаць сабе спіну доўгім скрабком са срэбнай ручкай. Але, не дастаўшы, ён папрасіў сына пачасаць яго, што той і зрабіў, са здзіўленнем усвядоміўшы, што хаця ягоная рука чэша, ягонае цела нічога не адчувае. Бацька зірнуў на сына цераз плячо з сумнай усмешкай на вуснах.